Jędrzejów.eu

Najdawniejsze dzieje Jędrzejowa sięgają zamierz­chłych czasów. Starożytność tej osady odsłoniły bowiem znaleziska z epoki neolitu i z czasów rzymskich. Większą stosunkowo rolę regionu Jędrzejowa w rozwoju kultury zamieszkujących tam ludzi można dopiero stwierdzić w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczuj Za istnieniem większego zagęszczenia osadnic­twa w najbliższej okolicy Jędrzejowa w okresie wpływów rzymskich przemawia znalezisko licznych monet rzymskich. Koncentracja ich na tym terenie wskazuje niewątpliwie na przeprowadzanie już wówczas transakcji handlowych z kupcami, może z Im­perium Rzymskiego. Początki pier­wotnej osady targowej - późniejszego Jędrzejowa - zarysowały się już w epoce przedpiastowskiej, choć pierwsze wzmianki o istnieniu tam targu posiadamy do­piero z 1166 r. Nie wiemy jednak nic o ilości jarmar­ków i kiedy się one odbywały. Trudno też rozstrzygnąć czy Jędrzejów był odrębną miejscowością, istniejącą w pobliżu starej Brzeżnicy, rodowej włości Gryfitów, do której sprowadzono w 1140 r. cystersów z Morimond we Francji, czy była to jedna i ta sama wieś, która w nieznanych dotąd okolicznościach, zmieniła swą nazwę z Brzeżnicy na An­drzejów.

Trudno też ostatecznie ustalić, kto i kiedy nadał osadzie targowej nazwę Jędrzejów. Jedno jest pewne, że nazwa Jędrzejów (villa Andreovia) wymieniana jest już z okazji nadań książęcych w 1166 r., a zatem osada o takiej nazwie istniała już w tym czasie. Przypuszcze­nia, że Jędrzejów nazwę swą otrzymał od imienia brata św. Bernarda, albo któregoś członka znacznego rodu, za­pewne Lisów, osiadłych w tym rejonie i posiadających swe siedziby we Mstyczowie i Jędrzejowie, nie posia­dają podstawy źródłowej. Miasto Jędrzejów używało pieczęci „sigilum chritatis Andreoyiensis" z umieszczo­nym na niej herbem Lisów (tarcza ze strzałką dwukro­tnie przekreśloną poprzecznie). Pieczęć ta pochodzi z XV/XVI w. i jest to prawdopodobnie herb nadany miastu klasztornemu przez jednego z późniejszych opa­tów, Jakuba Michowskiego.

Warto również przypomnieć o pieczęci Ottona, opata klasztoru jędrzejowskiego z 1222 r. jako jednej z nielicznych pieczęci duchowieństwa polskiego z okre­su panowania pierwszych Piastów. Z początkami Brzeż­nicy (Jędrzejowa) związany jest nierozerwalnie klasz­tor cysterski, założony w latach 1140-1149, oddziały­wujący przez kilka wieków na gospodarczy i kultu­ralny rozwój miasta. Cystersów sprowadzili do Jędrze­jowa dwaj bracia, Jan i Klemens herbu Swieboda czyli Gryf.

W latach 1218-1223 w klasztorze jędrzejowskim przebywał, być może pisał kronikę oraz zakończył życie, mistrz Wincenty Kadłubek, biskup krakowski, pierwszy Polak historyk i zapewne pierwszy Polak zakonnik w tym klasztorze. Kadłubek znany jest również jako dyplomata, gorący patriota i zwolennik chłopów.

Prawa miejskie otrzymał Jędrzejów od Bolesława Wsty­dliwego w dniu 16 lutego 1271 r. w dokumencie wyda­nym w Krakowie, a znajdującym się obecnie w Archi­wum Akt Dawnych w Warszawie. Z tekstu przywileju wynika, że książę zezwalając na założenie miasta na prawie czynszowym wyraził jednocześnie życzenie, aby miasto Jędrzejów cieszyło się wszelką wolnością, czyli przyznał mu immunitet. Przywilej lokacyjny zawierał następujące artykuły wolnościowe:

1. Mieszkańcy   zostali   wyjęci    spod   jurysdykcji kasztelanów i  wojewodów i  mieli podlegać   jedynie władzy sądowniczej wójta, a ustanowionej według woli opata konwentu cysterskiego.
2. Książę   rezerwował   sobie   sądzenie   mieszczan tylko    w    sprawach     zabójstwa,     zdrady     (państwa) i rozboju.
3. Mieszczanie  jędrzejowscy  uwolnieni  zostali  od wypraw wojennych i robocizn przy stawianiu zamków. W wypadku najazdu wroga zobowiązano ich do obrony ojczyzny.

Prawa miejskie Jędrzejowa były potwierdzane i poszerzane przez wielu monarchów polskich, a mianowicie przez Władysława Łokietka, Kazimierza Wiel­kiego, Władysława Jagiełłę, Władysława III, Jana Olbrachta. Po zniszczeniu przywilejów królewskich przez pożar, jaki nawiedził miasto na początku XVI w., a w czasie którego spalił się ratusz miejski i wiele do­mów mieszczańskich, odnowił je na prośbą ławników jędrzejowskich król Zygmunt I, dokumentem z 1510 r. Na podstawie tego przywileju miasto zachowało dawne prawa miejskie i otrzymało 3 jarmarki w roku oraz cotygodniowy targ wyznaczony na każdą sobotę. Dokument ten został następnie potwierdzony w 1533 r. przez Zygmunta Augusta, w 1581 r. przez Stefana Ba­torego (zwalniał on mieszczan jędrzejowskich także od podwód), w 1626 r. przez Zygmunta III, w 1635 r. przez Władysława IV (miasto otrzymało od niego już 4 jar­marki w roku), w 1671 r. przez Michała Korybuta (uwolnił on jędrzejowian ponownie od podatku pod-wodowego, czyli pocztowego), w 1701 przez Augusta II, w 1755 r. przez Augusta III (potwierdził on prawo i przywileje dla miasta ujęte w przywileju Batorego), a w 1778 r. Stanisław August zatwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje.

Otrzymanie prawa miejskiego, a następnie posze­rzenie go przez wielu monarchów w ciągu stuleci, stwarzało niewątpliwie dla Jędrzejowa korzystne warunki w rozwijaniu produkcji rzemieślniczej oraz ożywiało znacznie handel w mieście. Jędrzejów stał się odtąd znacznym ośrodkiem wymiany towarowej. Znane są w XVI w. kontakty handlowe Jędrzejowa z Krakowem, dokąd wywożono liczne transporty produktów leśnych (smoła, maź), produkty pochodzenia zwierzęcego oraz produkty pszczelarskie (miód, wosk). Tędy prowadził szlak „solny", tu była komora celna, notowana po raz pierwszy w 1363 r. O rozwoju miasta w XVI w. świad­czy najwyraźniej duża ilość rzemieślników, których zgodnie z rejestrem poborowym z 1581 r. miasto po­siadało 77. Najliczniejszą grupę stanowili wtedy szewcy (20) i piekarze (10). Z innych branż należy wymienić: 5   rzeźników, 6 prasołów (wędrownych handlarzy solą), kuśnierzy, po 4 kowali i krawców. W liczbie od l - 3 znaleźli się ślusarze, sukiennicy, włókiennicy, miecznicy, kotlarze, bednarze, czapnicy, garncarze oraz l balwierz i l aptekarz.

Jak już wspomniano, o dużym znaczeniu roli Ję­drzejowa, jaką spełniał w ówczesnym życiu kraju świadczą 3 zjazdy szlacheckie w XVI i XVII w., znane jako zjazdy jędrzejowskie.

Rozwój Jędrzejowa jako ośrodka przemysłowego ulegał zahamowaniu na skutek licznych pożarów miasta i ciężkich strat w czasie wojen, zwłaszcza szwedzkich. I tak w 1629 r. zanotowano w Jędrzejowie aż 576 ludzi trudniących się rzemiosłem, podczas gdy w 1783 r. było już tylko 47 warsztatów rzemieślniczych (pożar miasta w 1715 r.), w 1813 r. - 56 warsztatów, w tym 21 szew­skich i 14 piekarni. W latach 1840-51 liczną grupę rzemieślników jędrzejowskich stanowili nadal szewcy. Rzemieślnicy zorganizowani byli w cechach. W 1845 r. należeli do nich szewcy, stolarze, krawcy, murarze, ry­marze, tkacze, kotlarze oraz ślusarze i kowale.

W XVIII w. w Jędrzejowie produkowano tkaniny jedwabne, a na początku XIX w. grube sukno. W tym czasie wyrabiano tam także produkty garncarskie.

Na intensywniejszy rozwój miasta w okresie Księ­stwa Warszawskiego wpłynął fakt ulokowania w Jędrzejowie władz rządowych, tj. podprefektury (miasto zostało siedzibą powiatu), Sądu Policji Poprawczej oraz garnizonu wojskowego. Handlowy charakter miasta, zwłaszcza w XVIII w. i na pocz. XIX w. podkreślają liczne jarmarki i cotygodniowe targi. Walne jarmarki jędrzejowskie (głównie handel końmi), uczyniły wtedy z miasta handlowy ośrodek znany nie tylko w kraju, ale i za granicą.

Omawiając rozwój gospodarczy miasta należy rów­nież wspomnieć o znacznej zamożności mieszczan jędrzejowskich. Już w czasie średniowiecznego rozwoju miasta mieszczanie przeznaczali zaoszczędzone pieniądze na zakładanie i utrzymywanie warsztatów rzemieślni­czych. Co zamożniejsi zakładali lub kupowali młyny oraz budowali okazałe domy. O zamożności mieszczan w okresie rozwoju miasta świadczy chociażby m. in. fundacja złotej monstrancji przez jedną z mieszczek ję­drzejowskich w 1520 r. dla miejscowego kościoła, czy ceny (np. 500 złp.) jakie uzyskiwano w XVII w. za sprzedaż domów z ogrodem. O dużej za­możności niektórych mieszczan jędrzejowskich jeszcze w drugiej połowie XVIII w. świadczą zapisy posagowe, wynoszące nawet 1000 złp., jak to miało miejsce w 1774 r. w przypadku „sławetnego" Pawła Ciężartowicza.

Wielu obywatelom nie wystarczało bogactwo w po­staci wygodnego mieszkania, pięknego ogrodu czy dro­giego ubioru. Niektórzy z nich doceniając oświatę nie szczędzili pieniędzy na kształcenie swych synów w rze­miośle (różne branże), w miejscowych szkołach, a na­wet i na uniwersytecie krakowskim.

Najstarszymi budowlami sakralnymi Jędrzejowa istniejącymi dotychczas i stanowiącymi zabytki architektury są dwa kościoły: bł. Wincentego Kadłubka i św. Trójcy. Historia ich założenia sięga początków XII w. Pierwszy, wzniesiony przez Gryfitów, przebudowany zo­stał w okresie zjazdu jędrzejowskiego w 1166 r. Kolej­nej przebudowie uległ w drugiej połowie XV w. stara­niem opata Mikołaja Odrowąża z Rembieszyc oraz w la­tach 1728-54 przez opata Wojciecha Ziemnickiego, po pożarze jaki zniszczył go w 1726 r. W wyniku prze­kształceń z romańskiego nabrał cech gotyckich i baro­kowych. Następny pożar, jaki nawiedził Jędrzejów w 1800 r. spowodował zniszczenie klasztoru. Spaliła się wtedy niezwykle cenna biblioteka z rękopisami św. Ber­narda i bł. Wincentego Kadłubka. W 1872 r. doszło do zburzenia romańskiego kapitularza, który należał do nie­licznych i bardzo cennych pomników budownictwa ro­mańskiego w Polsce. Z kompleksu klasztornego nie do­chował się również do naszych czasów XV-wieczny pa­łac, opacki i wspaniały ogród przyklasztorny, założony w XVI w. W czasie I wojny rozebrane zostały także stare wysokie mury z 7 wieżyczkami okalające klasztor. Obok kościoła znajduje się barokowa dzwonnica z płytą upamiętniającą pobyt Kościuszki w klasztorze oraz bra­ma wjazdowa w murze cmentarnym z pół. XVIII w.

Życie administracyjno-społeczne Jędrzejowa kon­centrowało się przez kilka wieków w ratuszu miejskim, wzniesionym w pół. XV w. przez mieszczan jędrzejow­skich na podstawie przywileju, jaki otrzymało miasto od opata Nieustąpa w 1439 r. Pierwotny ratusz uległ je­dnak zniszczeniu w czasie pożaru miasta w 1705 r. Odbu­dował go dopiero ówczesny opat Wojciech Ziemnicki w 1754 r. Ratusz jędrzejowski był na owe czasy impo­nującą budowlą „wspaniałością całe miasto Jędrzejów celujący, wielkim miastom nieporównanie porzomniejszy, najpierwszym równy". Oryginalna budowa pałacowa czyniła z ratusza unikat w skali krajowej. Jako taki znany był odtąd raczej jako ratusz-zajazd, w którym oprócz urzędu miejskiego znalazły swe pomieszczenie komfortowo urządzone salony dla podróżnych. Cieszył się on powodzeniem, gdyż leżał na szlaku drogowym prowadzącym z Krakowa do Warszawy.  Niedługo je­dnak wpływał na rozwój miasta, przynosząc znaczne dochody i dość krótko zdobił miasto okazałym wyglądem. Niekonserwowany uległ zniszczeniu i rozebrany został w 1822 r.

Jednym z najstarszych szpitali w Polsce był szpital (przytułek) w Jędrzejowie prowadzony przez cystersów. W 1790 r. w szpitalu jędrzejowskim znajdowało się 10 ubogich chorych osób. Jego tradycje podtrzymywał założony w Jędrzejowie w 1831 r. polski szpital woj­skowy, w którym znajdowało się około 400 łóżek. Po­mieszczenie swe znalazł w budynkach klasztornych. Szpital był urządzony i wyposażony dzięki Komitetowi Opiekuńczemu w Krakowie i ofiarności miejscowych mieszczan m. in. Pawła Łuszczkiewieża i Mateusza Michalskiego, którzy w ciągu kilku dni zobowiązali się wykonać 100 łóżek drewnianych. Liczba chorych w szpi­talu wynosiła od 300 - 500. Szpital jędrzejowski dobrze przysłużył się ojczyźnie i zapisał się chwalebnie w hi­storii wojskowego szpitalnictwa w Polsce.

Warto dodać, że w Jędrzejowie istniała od dawna jedna z najstarszych aptek miejskich (wzmianka o apte­karzu z 1581 r.), o której wiadomo, że spaliła się w cza­sie pożaru miasta w 1705 r. Odbudowana została przez zapobiegliwego opata Augustyna Wessla w 1712 r. Z tego okresu pochodzi znaleziona przypadkowo w klasztorze tablica fundacyjna apteki i jest, jak się zdaje, najstarszym szyldem aptecznym nie tylko w Ję­drzejowie, ale i w Polsce.

Upadek miasta, który zarysował się już pod koniec XVIII w., pogłębiła okupacja austriacka. Na skutek zaś skasowania w r. 1819 klasztoru cystersów zniknęła jeszcze jedna instytucja bądź co bądź przyczyniająca się do ożywienia miasta. Czynnikiem podtrzymującym w pewnym stopniu dochody miejskie w tym czasie była głównie produkcja napojów alkoholowych i prawo pro­pinacji gorzałki przez mieszczan. W 1817 r. było w Ję­drzejowie 17 szynków, a w 1841 r. liczba ich wzrosła do 27; wielu mieszczan posiadało nawet browarki. Główne dochody zabezpieczało sobie miasto z opłat jarmarcznego, targowego, wagi i miar, bydłobojni, jatek rzeżniczych, cegielni oraz gruntów miejskich wynoszą­cych 219 morgów 376 prętów i z dzierżawy „polowań" na zwierzynę łowną. Ogólna suma dochodów miejskich w latach 1863-68 wynosiła rocznie ok. 3 tyś. rubli.

Dawną świetność Jędrzejowa zahamowało całkowi­cie odebranie miastu praw miejskich w 1869 r., a zatem utrata samorządu miejskiego, owocnie pracującego przez kilka wieków. Nastąpił upadek rzemiosła i han­dlu. Osada przybrała charakter wyraźnie rolniczy.

Rangę gospodarczą Jędrzejowa podniosły w pew­nym stopniu wybudowane na przełomie XIX i XX w. zakłady przemysłowe, a mianowicie istniejąca od 1900 r. fabryczka narzędzi rolniczych wraz z odlewnią, w któ­rej znalazło zatrudnienie ok. 100 osób, fabryka wyrobów metalowych „Metapol", dzisiejszy „Metaldrut", browar i słodownia wybudowane w latach 1904-1906 oraz młyny parowe, garbarnia, tartaki, cegielnia, olejarnia i kaflarnia. Na rozwój miasta wpłynęła również budowa stacji kolejowej w 1885 r. i kolejki wąskotorowej oraz traktu miechowsko-kieleckiego.

Jędrzejów był na wskroś polskim miastem, co wi­doczne jest w nazwiskach o polskim brzmieniu. Także duchowieństwo świeckie i zakonne było polskie. Pierwsi zakonnicy przeważnie cudzoziemcy, głównie pochodzenia francuskiego, czasem niemieckiego, ulegli z czasem asymilacji i włączyli się nieodwracalnie w nurt państwowości i kultury polskiej. Wielu mieszczan jędrzejowskich brało udział w ży­ciu politycznym kraju. Niektórzy okazali się wybitnymi „ojcami" miasta, jak chociażby długoletni burmistrz Andrzej Długosz, żyjący w XVIII w.